Translations
Tauhi ‘a e malu ‘i he ‘initanetí

Tongan - Keeping secure online

Tongan clip v2
5 min read

Tauhi ‘a e malu ‘i he ‘initanetí

‘Oku tau faka‘aonga‘i ‘a e ‘initanetí ke talanoa ai ki hotau ngaahi kaungāme‘á mo e fāmilí, ki he ‘etau pisinisí, ki he ‘īmeilí, mo e ngaahi me‘a mahu‘inga hangē ko e me‘a fakapangikeé.

‘Oku mahu‘inga ke malu‘i ‘etau ngaahi ‘akauni ‘initanetí.

Ko ha ngaahi sitepu faingofua eni ke tauhi ai ho‘o malú ‘i he taimi ‘okú ke ‘alu ai ki he ‘initanetí.

 

Fakamo‘ui ‘a e Ongo me‘a tefito ‘e ua ki he fakamo‘oni‘í (Two factor authentication) (2FA)

Ko e Two-factor authentication ko ha fungavaka mahu‘inga ia ki he malu‘í.

‘I he taimi te ke hū ai ki ho‘o ngaahi ‘akauni ‘i he ‘initanetí, te ke fa‘a ngāue‘aki fakataha ha hingoa faka‘aonga‘i mo e hingoa fakangofua (username and password) faingofua ke lava eni. Ko e Two-factor authentication (2FA) ko ha founga faingofua ia ki hono tānaki ‘o ha fungavaka makehe ki hono malu‘i ho‘o ngaahi ‘akauní. ‘Oku ‘uhinga eni te ke ma‘u atu ha text pe kouti ke fakahū, ko hano toe fakapapau‘i tu‘o ua ko koe ia ‘a e tokotaha totonú.

View transcript

‘I he māmani faka‘ilekitulōnika ‘o e ‘aho ní, ‘oku fiema‘u ai ke tau tokanga ke malu‘i kitautolu mo kinautolu ‘oku tau ‘ofa aí.

Tau talanoa fekau‘aki mo e founga ‘e lava ai ‘e he two-factor authentication (founga tefito ‘e ua ki he fakamo‘oni‘í) pe 2FA ‘o tauhi koe mo ho fāmilí ke mou malu ‘i he ‘initanetí.

Ko ia ai, ko e hā ‘a e two-factor authentication? Ko ha founga fakalahi ia ki he malu‘í. Hili ho‘o fakahū ho‘o lea fakangofuá, ‘e kei fiema‘u pē ke ke ‘omai ha ki‘i fakamatala makehe ka ke toki lava ai ‘o hū ki ho‘o ‘akauní. ‘E lava ke hoko eni ko ha kouti ‘e tukuatu ki ho‘o telefoní pe ko ha paaki ‘o e fo‘i tuhú (fingerprint) pe Face ID (‘Ilo‘i‘anga ‘i he Matá).

Ko ia ‘e tatau ai pē kapau ‘e lava ‘e ha taha ‘o ‘ilo‘i ho‘o lea fakangofua malú, tenau kei fiema‘u ho‘o telefoní pe paaki ‘o ho fo‘i tuhú ke hū ki loto. ‘Oku tatau ia mo hano tānaki atu ‘o ha fo‘i loka mālohi ki ho‘o ngaahi me‘a faka‘ilekitulōniká.

‘Oku ‘aonga hono tānaki atu ‘o e sitepu makehe ko ‘ení he ‘oku fakafuofua ke ne ta‘ofi ai ‘a e pēseti ‘e 60 ki he 90 ‘o e ngaahi tō‘onga kākā ‘oku hokó.

Te ke lava ‘o fakamo‘ui ‘a e two-factor authentication ‘i he settings (konga ki hono fokotu‘utu‘ú) ‘i he lahi taha ‘o ho‘o ngaahi apps mo e ngaahi ‘akauni ‘initanetí, muimui pē ki he ngaahi fakahinohnó. Pe ‘eke atu ki ha kaungāme‘a pe mēmipa falala‘anga ‘o e fāmilí ke tokoni atu. 

Ma‘u atu ‘a e fale‘i lahi ange ‘i he uepisaiti Own Your Online.

Ko e lahi ange ‘a e malu‘i ‘oku ‘i ho‘o ngaahi ‘akauní mo e ngaahi nāunau faka‘ilekitulōniká, ko ho‘o malu ange ia mo ho fāmilí meí he ngaahi kākā ‘oku hoko ‘i he ‘initanetí.

Mapule‘i ho‘o ‘initanetí pea fakamo‘ui ‘a e two-factor authentication ‘i he ‘ahó ni.

Ngāue‘aki ha ngaahi lea fakangofua lōloa, mālohi, mo makehe

‘Oku mālohi ‘a e ngaahi lea fakangofua lōloá. Ko ha founga faingofua ki hono fa‘u ha lea fakangofua lelei ko hono fa‘u ‘o ha passphrase: ko ha ngaahi fo‘i lea tuifio kehekehe ia ‘e fā pe lahi ange. ‘Oku faingofua ange hono manatu‘i ‘a e passphrases, pea ‘oku nau toe mālohi tatau mo ha lea fakangofua ‘oku faka‘aonga‘i ki ai ha ngaahi fika, mata‘itohi, mo e faka‘ilonga lōloa kuo tuifio. Fakapapau‘i ‘okú ke faka‘aonga‘i ha passphrase kehe ki he ‘akauni takitaha.

View transcript

Ngaahi Lea Fakangofua Malú (Strong Passwords)
‘I he māmani faka‘ilekitulōnika ‘o e ‘aho ní, ‘oku tau fiema‘u kotoa ha ngaahi lea fakangofua (passwords) malu ke tauhi ‘aki ‘a e malu ‘o ‘etau fakamatala fakafo‘ituituí.

Ka kuó ke fakakaukau nai ki he tu‘unga faingofua ko ia ‘e ala ‘ilo‘i pe fakamahamahalo‘i ai ho‘o lea fakangofua? ‘E ala ‘ilo‘i pe fakamahamahalo‘i ngofua ‘a e ngaahi lea fakangofua nounoú mo ia ‘oku ngāue‘aki ‘a e mata‘itohi ‘e tahá kapau ‘okú ke ngāue‘aki ha ‘aho fā‘ele‘i, pe hingoa ‘o ha monumanu tauhi.

Fakakaukau ki ho‘o ngaahi me‘a fakapepa mahu‘ingá, ngaahi fakaikiiki fakafo‘ituituí mo e ngaahi manatu‘anga melie mahu‘inga ‘a e fāmilí ‘a ia ‘oku tauhi kotoa ‘i he ‘initanetí.

‘Oku tatau ‘a e lea fakangofua malú mo hano ngāue‘aki ‘o ha fo‘i loka lahi ki ho‘o ngaahi koloá.

‘E lava ke ngāue‘aki ki ha lea fakangofua malu ha ngaahi fo‘i lea kehekehe ‘e fā pe lahi ange kuo fa‘ufa‘u ka ‘oku lava ke manatu‘i.
Toki tānaki atu ki ai ha ngaahi mata‘i tohi lalahi, ngaahi mata‘i fika mo e faka‘ilonga ke ngaohi ia ke makehe ange ‘ene malú.

Fakahoko eni ki he ‘akauni kotoa pē ‘okú ke ngāue‘aki pea te ke a‘u ai ki ha tu‘unga ‘e malu‘i ai ‘a e tu‘unga hao mo e fakapulipuli ‘o koe mo ho fāmilí.

Fakamālohi‘i ho‘o ngaahi lea fakangofuá he ‘ahó ni pea malu‘i ai ‘a e me‘a mahu‘inga tahá.

Ngāue‘aki ha ngaahi lea fakangofua malu, pea Own your Online.